RECENZJA: "Jolanta" Sylwii Chutnik

Tytuł: Jolanta

Autor: Sylwia Chutnik

Wydawnictwo: Znak Literanova

Rok wydania: 2015

Liczba stron: 259

Nadzieja matką głupich. To jedna z tych mądrości, które w dzieciństwie powtarzali nam dziadkowie i rodzice.  Nie można mieć im tego za złe, bo najprawdopodobniej próbowali przestrzec nas przed wiarą w magiczną moc zmian. Nie oszukujmy się. Nowy zeszyt do matematyki nie sprawi, że nagle staniemy się Pitagorasem, a różowa grzywka nie uczyni z nas Sylwii Chutnik. Nie wystarczy również obwieścić światu, że zakładamy plantację pomidorów. Najpierw trzeba pójść po nasiona i wrzucić je do ziemi. 

Pod koniec lat 80. dużo mówiło się o nadchodzącym przełomie. Polacy wierzyli, że wkrótce nastaną lepsze czasy. Czasy, w których zapanuje Wolność, Równość i Braterstwo. Nawet różnica między szampanem, a szamponem będzie wyraźniejsza. Sklepowe półki w końcu zaczną uginać się i od jednego, i od drugiego. Nawet najbardziej gburowaci sąsiedzi odetchną pełną piersią.

Rok 1989 także i dziś postrzegany jest przez wielu jako nowy początek. Jako moment, w którym na świecie pojawiła się dobra wróżka, zaczarowała dynię i umożliwiła Kopciuszkowi wyjazd na Zachód.  Nie zapominajmy jednak o tym, że czary nie trwają wiecznie. Już w latach 90. odezwało się przecież sporo głosów, które zakwestionowały określanie roku 1989 mianem przełomu. Wśród nich były też głosy krytyków literackich, takich jak Julian Kornhauser oraz Krzysztof Uniłowski. Jakkolwiek nie nazwalibyśmy tego momentu, to nie ulega wątpliwości, że jest on dla nas ważny. Z tego powodu wielu pisarzy czuje się wręcz w obowiązku, by skreślić o nim przynajmniej parę słów. Rozprawiliśmy się z wojną, rozprawmy się z przemianami końca lat 80. W myśl tej zasady postąpiła Sylwia Chutnik, która tym razem zabrała czytelników do... Piekiełka. Po lekturze Jolanty aż chciałoby się powiedzieć: "Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją". 

Sylwia Chutnik, fot. Włodzimierz Wasyluk

Autorka Kieszonkowego atlasu kobiet tym razem postanowiła sprawdzić, czy transformacja ustrojowa rzeczywiście odmieniła losy ludzi, a ściślej rzecz ujmując - płci pięknej. Podjęcie takiego tematu raczej nie powinno nikogo dziwić. Pisarstwo Sylwii Chutnik jest przecież dość mocno zakorzenione w teoriach feministycznych. Sama autorka należy do Porozumienia Kobiet 8 Marca oraz kieruje fundacją MaMa. Na kartach Jolanty panów mamy więc jak na lekarstwo. O ile przemykające po Żeraniu kobiety są w najgorszym wypadku nijakie, o tyle mężczyźni nie dość, że pojawiają się rzadko, to na dodatek stanowią przyczynę wszelkich tragedii - gwałtu, rozwodu, końca dzieciństwa, macierzyństwa... 

Sylwia Chutnik nieco na siłę próbuje utrzymać tożsamość swojej prozy. Wyraźnie widać to szczególnie na linii Kieszonkowy atlas kobiet (przede wszystkim ostatni rodział) - Jolanta. Akcja obydwu utworów toczy się w Warszawie, a ich bohaterkami są nietuzinkowe dziewczyny. O ile jednak Czarna Mańka, która podpala bazar, jest jakaś, o tyle Jolanta pozostaje absolutnie bierna. Można odnieść wrażenie, że Chutnik nie potrafi już powołać do życia superbohaterki na miarę dziewczynki mieszkającej w kamienicy przy Opaczewskiej. Dziewczynki, która zmienia rzeczywistość. Jolanta przypomina raczej rozbitka wykończonego walką z falami. Kurczowo trzyma się dryfującego kawałka drewna, a nadzieję na ocalenie czerpie ze spoglądania w stronę latarni morskiej, którą jest dla niej komin elektrociepłowni. 

Można więc dojść do wniosku, że Jolanta nie żyje, ale jest żyta. Żyta przez sąsiadów, rodzinę, samą autorkę. Główna bohaterka najnowszej powieści Sylwii Chutnik zachowuje się jak szmaciana lalka. Taka, jaką robi się ze znalezionych na strychu kawałków materiałów. Może właśnie dlatego Jola przypomina Marysię, ale w wersji mocno wybrakowanej? Obydwie kobietki zadają sobie ból. Sprawiają, że ich dłonie krwawią. Chcą czuć, że żyją. Tyle tylko, że Jolanta jest już martwa. Podejmowane przez nią próby zmartwychwstania kończą się fiaskiem. Nie pomaga alkohol, nie pomaga klej, nie pomaga nawet Anatolij Kaszpirowski... 

Różnice między Marysią i Jolą z całą pewnością zaintrygują czytelnika, któremu twórczość Sylwii Chutnik nie jest obca. Pozostaje tylko pytanie, czy Jolanta jest tak bezbarwna i nijaka przez przypadek, czy może raczej możemy mówić o zabiegu celowym, mającym pokazać, że nawet wielkie przemiany, jakim ulegał wówczas kraj, nie były w stanie odmienić losu szarej obywatelki? Obywatelki reprezentującej całe pokolenie młodych ludzi. Właściwie jedynie w takiej sytuacji można by uwierzyć, że tyle nieszczęść jest w stanie spaść na jedną osobę. Przecież w realnym życiu nie istnieje człowiek, który przez cały czas przeżywa tragedie! Najpierw rozwód rodziców, później alkoholizm matki, małżeństwo bez miłości, niezaspokojona potrzeba głaskania po głowie, depresja poporodowa... Jolantę wypadałoby więc potraktować jako zlepek szmacianych historii. Opowieści podsłuchanych przez cienkie ściany żerańskich bloków.

Żerań - miejsce akcji powieści

Problem z najnowszą powieścią Sylwii Chutnik polega na tym, że nawet w sytuacji, w której zdecydujemy się przyjąć, że Jolanta jest reprezentantką całego pokolenia, nie będziemy mogli uznać tej opowieści za szczególnie udaną. Mimo dobrych intencji, wykonanie nie powala na kolana. Tego typu historie powinny poruszać. Ta tego nie robi. Jest najzwyczajniej w świecie... sztuczna. Zarówno pod względem fabularnym, jak i językowym. 

Jolanta dzieli się na trzy rozdziały. Dwa pierwsze zawierają krótkie opowieści, które snują bohaterowie drugoplanowi - matka głównej bohaterki, a więc kobieta wypatroszona, dozorca, czyli człowiek skomplikowany, ojciec Jolanty, określający się mianem mężczyzny nieszczęśliwego oraz mąż Joli, człowiek pracowity. Trzeba przyznać, że to właśnie te cztery historie są najlepszymi fragmentami nowej powieści Sylwii Chutnik. Sprawiają, że czytelnik może spojrzeć na świat przedstawiony w utworze, z kilku różnych perspektyw. Może odkryć, że choć mieszkańcy sprawiają wrażenie pozbawionych energii, to tak naprawdę mają całkiem sporo do powiedzenia. Przez Chutnik zostali odmalowani znacznie lepiej, niż główna bohaterka. Ich historie są ciekawe i dookreślają samą Jolantę.

Fabuła utworu kuleje pod ciosami losu. W książce poznajemy historię, której akcja toczy się na warszawskim Żeraniu. Właściwie powinnam chyba powiedzieć, że toczyć się próbuje, bo to, o czym czytamy, przypomina przede wszystkim zły sen. Choć nie jest to pierwszy utwór, w którym Sylwia Chutnik opisuje Warszawę, Żerań niestety nie przypomina tutaj Żerania. Odmalowana przez autorkę dzielnica niestety jest... bezbarwna. Odniosłam wrażenie, że Żerań to jedno wielkie Wszędzie. W takim razie może warto zadać sobie pytanie, po co w ogóle podawać jakąkolwiek nazwę? Dlaczego akurat Warszawa, a nie na przykład Żagań, Żary, Żoliborz, Żychlin lub Żerków?

Bardzo podobnie sprawa ma się z czasem akcji. Choć wydarzenia rozgrywają się w latach 80., Sylwia Chutnik zaledwie to sygnalizuje. Wielka szkoda, bo gdyby tło nabrało wyrazistości, cała historia stałaby się o wiele głębsza i pełniejsza. Prawdziwsza. Opowieść, którą czytelnik poznaje na kartach Jolanty, może więc wydarzyć się nie tylko Wszędzie, ale również Zawsze. Tyle tylko, że nikt w nią nie uwierzy, a wszystko dlatego, że historia Jolanty jest historią przesyconą sztucznością. Sztuczny jest Żerań, sztuczne są problemy, sztuczny jest brak miłości, sztuczny jest komin, na który każdego dnia spogląda główna bohaterka. Sztuczny jest nawet język, jakim została spisana ta opowieść. 

Sylwia Chutnik przywołuje całą masę odniesień intertekstualnych. Na kartach książki czytelnik znajdzie przetworzone fragmenty dziecięcych wyliczanek, znanych wierszyków, klasyki literatury... Jest tego tak dużo, że czytając Jolantę można odnieść wrażenie, że jest się uczestnikiem pokazu sztucznych ogni. Ze wszystkich stron jesteśmy atakowani przez niepowiązane ze sobą rozbłyski. Coś takiego może spodobać się chyba jedynie pseudointelektualistom. Materiał, z którego mogłoby powstać kilka świetnych opowiadań lub powieści, został upchnięty na niespełna trzystu stronach. 

Dlaczego Sylwia Chutnik zdecydowała się podjąć dialog z tradycją? Odnoszę wrażenie, że pragnęła pokazać świat, w którym przedstawiciele każdego pokolenia znajdą coś swojego. Coś odwiecznego. Nie bez powodu wszystko sprawia wrażenie podsłuchanego przez ścianę, a więc bliskiego. Jolanta powiela błędy swojej matki. Prawdopodobnie tak samo będzie postępowała kiedyś jej córka. Kolejne pokolenia nie potrafią uwolnić się spod wpływu poprzednich. Gromadzą w głowach zasłyszane rymowanki i piosenki. Rok 1989 nie może więc w istotny sposób wpłynąć na losy bohaterów utworu. Mąż Jolanty co prawda prowadzi brudne interesy, jednak prawdopodobnie robiłby to także w innych warunkach. Po to, żeby poprawić byt swojej rodziny.

Jolanta to bardzo specyficzna książka. Znajdzie zarówno grono zwolenników, jak i zagorzałych przeciwników. Opowieść o świecie pozbawionym głaskania, przytulania i kochania robi wrażenie, ale czy jest wiarygodna? Wszechobecność tragizmu oraz podstarzałego dozorcy może wzbudzać niepokój. W końcu chyba nikt z nas nie chciałby codziennie odpowiadać na pytanie: "A ty nie boisz się tak tu żyć?".